از گذشته تا امروز از مواد رنگزای طبیعی در صنعت رنگرزی استفاده می‌شود. این مواد طبیعی ریشه‌ی گیاهی و حیوانی نیز دارند. از مواد رنگزای طبیعی بیشتر در رنگرزی سنتی نیز استفاده می‌شود. صنعت رنگرزی از قدیمی‌ترین صنعت‌ها نیز می‌باشد که با گذشت زمان پیشرفته‌تر و گسترده‌تر نیز شده است و به سمت استفاده از رنگ مصنوعی نیز سوق پیدا کرده است. رنگرزی در مناطق مختلف تفاوت‌هایی دارد اما به طور کلی از فرمولی یکسان نیز استفاده می‌کنند. با توجه به پژوهش‌های باستان شناسی ایران در صنعت رنگرزی با تجربه بوده و در سال‌های زیادی مواد رنگزای طبیعی را به دیگر کشورها صادر می‌کرد.
انواع مواد رنگزای طبیعی:
مواد رنگزای طبیعی به سه گروه تقسیم می‌شود. گروه اول مواد رنگزایی هستند که از ریشه، برگ، گل و میوه هی گیاهان بدست می‌آیند مانند نیل و روناس. دسته‌ی دوم آن دسته از مواد رنگزای طبیعی هستند که از حیوانات بدست می‌آیند. قرمز دانه و صدف ارغوان در این دسته قرار دارند. خاک سرخ در گروه آخر یعنی مواد رنگزای طبیعی که از مواد معدنی بدست می‌آیند.
روناس
روناس یا روغناس یکی از مهم‌ترین مواد رنگزای طبیعی می‌باشد که جزو رنگ‌های پلی کرومیک نیز می‌باشد. از موارد تأثیر گذار در رنگ دهی روناس می‌توان به شرایط رشد گیاه، نوع دندانه‌ی مصرفی و اسیدیته ی حمام رنگرزی اشاره کرد. این گیاه در بیشتر مناطق خودرو است ولی امروزه در استان‌های کرمان، یزد و مازندران کشت می‌شود. روناس یک گیاه بومی است که ریشه‌های آن کلفت، گوشتی و قرمز رنگ می‌باشد و در مناطقی که دارای زمین‌های خشک و آفتاب گرم مانند یزد، انارک و کرمان به خوبی رشد می‌کند. ماده‌ی رنگی آن آلیزارین نام دارد و بسیار انعطاف پذیر است و با دیگر مواد رنگزای طبیعی به خوبی ترکیب و رنگ‌های زیبا و زیادی را به وجود می‌آورد. از معروف‌ترین رنگ‌هایی که با ترکیب با روناس به دست می‌آید رنگ‌های لاکی و سرمه‌ای پر طاووسی نیز می‌باشند. رنگ‌ها نخودی، نارنجی روشن، قرمز، قهوه‌ای، بنفش، سبز یشمی نمونه‌های دیگری از ترکیب آن با دندانه‌های مختلف و رنگ‌های مختلف نیز می‌باشند. کاربرد این رنگ در رنگ آمیزی پارچه، لباس، فرش می‌باشد و همچنین در رنگ آمیزی برخی از خوراکی‌ها استفاده می‌شود.
اسپرک (ورث)
گیاه اسپرک در تمامی مناطق ایران پیدا شده و خود رو است. رنگدانه های اسپرک در گل آن بیشتر و در ریشه‌ی آن کم‌تر نیز می‌باشد. از رنگینه های گیاه اسپرک انواع رنگ زرد را مانند زرد شفاف، زرد کدر، زرد، زرد طلایی، طلایی به دست می‌آید.
نیل (ایندیگو)
از نیل برای تهیه‌ی شید های آبی تا سورمه‌ای نیز در رنگرزی استفاده می‌شوند. از این گیاه گاهی رنگ‌های سبز گرفته و با ترکیب با مواد رنگزای طبیعی دیگر یعنی روناس رنگ بنفش درست می‌کنند.
پوست انار
پوست انار نیز رنگ زرد را به وجود می‌آورد اما بر خلاف اسپرک ثبات ندارد. گل زعفران، برگ مو (در اراک و مناطق مرکزی آن)، جاشیر (در فارس) و گندل (در لرستان و کردستان و دیگر مناطق غربی ایران) از دیگر مواد رنگزای طبیعی هستند که از آن‌ها رنگ‌های زرد و نارنجی را به دست می‌آورند.
تمشک
گیاه تمشک مصرف خوراکی داشته و بیشتر در مناطق مرطوب و در شمال ایران مانند گیلان و مازندران می‌روید. قسمت رنگزای تمشک جوانه‌های آن می‌باشند که در فصل بهار می‌رویند و رنگی خاکستری تیره از آن‌ها به دست می‌آید.
مازو
مازو فرآورده‌ای گیاهی و کروی شکل است که انواع و رنگ‌های مختلفی دارد و بر روی درختان بلوط به وجود می‌آید. از این گیاه علاوه بر صنعت رنگرزی در صنعت چرم سازی نیز استفاده می‌شود. همچنین برای درمان سوختگی‌ها در پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وسمه
از عصاره‌ی گیاه وسمه در رنگرزی برای داشتن رنگ‌های آبی و بنفش استفاده می‌شود. گیاه وسمه توسط انسان‌ها کشت می‌شود.
سرخس وحشی
از سرخس وحشی که در مناطق مرطوب و شمال ایران می‌روید برای به دست آوردن رنگ سبز مایل به زرد و سبز مایل به خاکستری استفاده می‌شود. رنگدانه های این گیاه در سر شاخه‌های آن یافت می‌شود.
پیاز
از پوست نازک پیاز رنگ‌های پوست پیازی، مسی، نارنجی به دست می‌آید. این گیاه یک ساله علاوه بر رنگرزی استفاده‌ی خوراکی نیز دارد. در واقع پیاز یک مواد رنگزای طبیعی طبیعی و عالی می‌باشد.
زعفران
زعفران مشهورترین مواد رنگزای طبیعی است. از زعفران برای به دست آوردن رنگ زرد استفاده می‌شود اما به دلیل بالا بودن قیمت آن کم‌تر در صنعت رنگرزی استفاده می‌شود.
برگ مو
از برگ مو مانند زعفران رنگ زرد به دست می‌آید. همچنین از مواد اولیه برای تهیه‌ی رنگ‌های چمنی، سبز سیر و زرد لیمویی به حساب می‌آید. پس برگ مو یک مواد رنگزای طبیعی به رنگ زرد می‌باشد.
زرد چوبه
جالب است بدانید که زردچوبه یکی از معروف‌ترین مواد رنگزای طبیعی است. از زرد چوبه با دندانه‌ی مختلف رنگ‌های مختلفی به وجود می‌آید. برای مثال از زرد چوبه با دندانه‌ی زاج سفید رنگ‌های از زرد مایل به سبز تا رنگ نارنجی به دست می‌آید و یا از زرد چوبه با دندانه‌ی بیکرومات پتاسیم انواع رنگ‌های قهوه‌ای تولید می‌شود. همچنین با املاح آهن خاکستری مایل به سیاه به دست می‌آید.
سماق
از سماق در رنگرزی با دندانه‌های متفاوت رنگ‌های مختلف با زمینه‌ی تیره به دست می‌آید. برای مثال از سماق با دندانه‌های سولفات آهن رنگ بنفش سیر زیبایی تولید می‌شود. در واقع سماق نیز یک مواد رنگزای طبیعی است.
پوست گردو
از پوست سبز خشک شده‌ی گردو رنگ‌های کرمی، شتری و قهوه‌ای به دست آورده و در رنگرزی استفاده می‌کنند. اگر پوست گردو با زاج سیاه ترکیب شود رنگ سیاه و اگر با سولفات آهن ترکیب شود رنگ سیاه و خاکستری به دست می‌آید. جاگلون نام ماده‌ی ترکیبی رنگ زای موجود در پوست گردو می‌باشد که آن را به مواد رنگزای طبیعی تبدیل کرده است.
توت
درخت توت در مناطق معتدل و گرم نیز می‌روید. میوه‌ی این درخت خوراکی است. از برگ‌های درخت توت در صنعت رنگرزی استفاده می‌شود و از آن رنگ سبز مغز پسته‌ای به دست می‌آید. در واقع این درخت یک مواد رنگزای طبیعی می‌باشد.
بقم (خون سیاوش)
درخت بقم یا بکم که نام علمی آن‌هایمان توزیلین است درختی خار دار و از دسته‌ی گیاهان گل دار نیز می‌باشد. این درخت نیز به عنوان مواد رنگزای طبیعی استفاده می‌شود. از برگ و پوست آن در پزشکی به عنوان دارو استفاده می‌شود. همچنین از چوب آن به دلیل داشتن ماده‌ی رنگینی هماتیت و هماتوکزیلین در صنعت رنگرزی برای به دست آوردن رنگ‌های بنفش، آبی، سیاه و خاکستری استفاده می‌شود. برای بدست آوردن این رنگ‌ها ابتدا چوب درخت را جوشانده و شیره به دست آمده از آن را به شکل کریستال و یا پودر در می‌آورند. در برابر نور ثبات بقم بنفش بسیار زیاد و عالی می‌باشد و این ثبات در ابریشم و پشم نسبت به پنبه بیشتر نیز است. بنابراین بقم بنفش در رنگرزی بسیار کاربرد دارد. از بقم بنفش همراه با دندانه‌های مختلف رنگ‌های چون ارغوانی روشن، بنفش، خاکستری و مشکی تولید شده و در رنگرزی استفاده می‌شود. همچنین ایرانیان با ترکیب بقم بنفش و اسپرک رنگ مشکی خالص را تولید می‌کنند.
جفت
جفت نوعی درخت بلوط نیز یک نوع مواد رنگزای طبیعی است که دارای انواع مختلفی نیز می‌باشد و به دلیل دارا بودن مازوج در رنگرزی استفاده می‌شود. درخت جفت دارای دو پوست بوده که از پوست زیرین آن در رنگرزی استفاده می‌شود. از پوست درخت جفت رنگ‌های شتری و قهوه‌ای بدست می‌آید و همچنین رنگ بژ از پوسته‌ی بین مغز و میوه‌ی بلوط تولید می‌شود
قرمز دانه
قرمز دانه از مواد رنگزای طبیعی بوده و ریشه‌ی جانوری نیز دارد. قرمز دانه از بدن حشره‌ای به نام کفشدوزک و یا همان قرمزدانه به دست می‌آید. از قرمز دانه در صنایع غذایی مانن تولید نوشیدنی‌ها، سوسیس و کالباس همچنین خمیر دندان و لوازم آرایشی استفاده می‌شود. همچنین در صنعت رنگرزی به عنوان مواد رنگ زا نیز استفاده می‌شود. قرمزدانه انواع مختلفی مانند قرمزدانه ی لهستانی، قرمزدانه ی آمریکایی و قرمزدانه ی هندی اشاره کرد. قرمزدانه در ایران به رنگ لاکی شناخته شده است. حشره‌ی قرمزدانه در اکثر موارد بر روی کاکتوس، درخت بلوط، درخت سرو، درخت کاج زندگی می‌کند. قرمز دانه به طور کلی از مواد اولیه برای تهیه‌ی رنگ‌های گلی تا قرمز آتشی می‌باشد. قرمز دانه در برابر ترکیبات فلزی تغییر رنگ داده و از بهترین رنگ‌های حیوانی نیز به حساب می‌آید. قیمت قرمزدانه نسبت به بازدهی‌ای که در رنگرزی دارد زیاد بوده و استفاده‌ی آن در رنگرزی کاهش پیدا کرده است.